آن‌چه در ستایشِ «عبدالله انوار» گفته شد

او با بیان این‌که انوار به آینده کتابخانه ملی امیدوار بود، گفت: آقای مختارپور صادقانه به انوار توجه داشتند. چندباری عیادت او رفت و کار بزرگی انجام داد. گویا در سال ۹۸ فردی خدمت استاد انوار می‌رسد دست‌نوشته‌هایش را برای یک ماه  امانت می‌گیرد. استاد شناختی از او نداشت و بدون رسید به او داد. استاد انوار بخشندگی داشت و خست علمی نداشت. آن فرد، دست‌نوشته‌ها را برده و دوسال بعد هم نیاورده بود. انوار هم او را نمی‌شناخت. با پیگیری آقای مختارپور، این دست‌نوشته‌ها به شکل معجزه‌آسایی پیدا شد.

فریبا افکاری، نسخه‌پژوه و رئیس کتابخانه دانشکده مطالعات جهان نیز در سخنانی گفت: سیدعبدالله انوار یکی از آن جهان‌های بنشسته در گوشه‌ای است که پاسدار زبان فارسی و فرهنگ ایرانی است. او در فرهنگ علوم ایرانی و اسلامی جامع الاطراف است. جانش با نسخ خطی و اسناد درآمیخته است. فهرست‌ نسخ خطی کتابخانه ملی از بن جان او میراث شناخته شده است.

او سپس با بیان اینکه ایده و عمل انوار یکی بود گفت: ساده‌زیستی‌اش انتخاب بود و از نداشتن برنیامده بود. کسانی که خانه انوار را دیده‌اند می‌دانند نشانه‌هایی در آن است که می‌تواند تصویر ما را از او کامل کند. نوع زندگی‌ای که انتخاب کرده و نوع معاشرتی که داشت، همه از یک جنس بود. چیزی به عنوان بیرون و درون نداشت و همان بود که هست. در معاشرت با او بحث علمی و روزمره را نمی‌توانستید تمییز دهید.

 صدوقی سها در ادامه گفت: باید پرسید انوار چگونه انوار شد؟ چرا دیگران نشدند؟ به گمانم شاکله‌هایی در حیات سید بزرگوار است که مختص خودش است، یکی داشتن سابقه علمی و اخلاقی خانواده است، دیگری داشتن چنین پدری است که از جامع‌المقدمات تا شفا را به او تدریس کرده است، داشتن معلمین و استادان و معاشرین که در راس آن‌ها مهدی محقق و آریان‌پور و دیگران هستند. سعادت دیگر انوار ولو این که خواسته اشتغال اداری داشته باشد، اشتغالش هم جنبه علمی دارد. ظلم است که انوار را صرفا فهرست‌نویس معرفی کنیم؛ باید به جنبه‌های علمی‌اش اهمیت بیشتری بدهیم. موضوع دیگر عمر طبیعی همراه با سلامت نسبی انوار است. او همچنین برخلاف اکثر اهل علم که دچار فقر هستند، در خانواده‌ای مرفه متولد شد که این موضوع به او کمک می‌کند. برخلاف ظاهر خشن و تند، صفای فطری یک بچه هفت‌ساله را داشت و معصوم بود.

نجفقلی حبیبی، عضو هیات امنای کتابخانه ملی در این مراسم در سخنانی اظهار کرد: درگذشت انوار ضایعه بزرگی است. درباره فضایل او بسیار نوشته و گفته‌اند. آشنایی من به دهه ۴۰ می‌رسد که برای انجام تکالیف درسی  به ساختمان کتابخانه ملی می‌رفتم، با استاد انوار آشنا شدم.  او برای نوشتن فهرست علمی برای نسخه‌های خطی، کتاب‌های بسیاری دور خود چیده بود و خودش به زحمت دیده می‌شد؛ گویی در صندلی خود فرورفته بود.

پوریا آریان‌پور، هنرمند هنرهای تجسمی و فرزند امیرحسین آریان‌پور و از نزدیکان عبدالله انوار با گریزی به خاطرات دوران کودکی، شرکت در جلسه‌ها و نشست‌های انوار با پدرش درباره فلسفه، یادگرفتن عربی از عبدالله انوار و این‌که انوار مدلش می‌شده، به مرگ آریان‌پور اشاره کرد و ادامه داد: پس از رفتن پدر و خالی شدن جای پراقتدارش، خیلی دوستان نقش حمایت‌گر داشتند از جمله انوار. در این زمان چیزهایی جدید تجربه کردیم. او آدمی جدی، منزوی و در خود بود اما آن نوع رفتار و غلیان روحی و لطف مثال‌زدنی‌اش از یاد نخواهد رفت. بعد از مرگ پدرم دیگر آقای انوار شخصیتی در کنار نبود و جزو عناصر روزمره ما شد.

او افزود: بله آقای انوار بحرالعلوم بود اما بحر العلوم زمانه بود نه قرن دهم. او در جلسات کانون نویسندگان شرکت می‌کرد، حتی یک جلسه در خانه او برگزار شده است. کانونی که خلیل ملکی هم حضور داشت، جلال هم بود، سیاوش کسرایی هم بود و جریان‌های چپ و توده‌ای هم حضور داشتند. کدام نسخه‌شناس گرانقدر در بیمارستان و در سن ۹۹ سالگی کتاب جنگ اوکراین و روسیه می‌خواند؟جنس کارش دغدغه‌مند بود. او در نسخه‌شناسی هم دغدغه ایران را داشت. استاد بحرالعلوم زمانه بود، زمانه را می‌شناخت و بر اساس آن کار می‌کرد.

غلامرضا امیرخانی، استاد کتابخانه ملی در سخنانی به ویژگی‌های عبدالله انوار اشاره کرد و گفت: اگر تلفن را بر می‌داشتید و هشت عدد …. را می‌گرفتید، آن ور خط یک نابغه و عالم ذی فنون جواب می‌داد و در ابتدا و پیش از هرچیز می‌گفت «جنابعالی». امکان نداشت خودش جواب ندهد. جلسات قیمت‌گذاری اسناد که همراه افشار شرکت می‌کرد، صرفا جلسه قیمت‌گذاری نبود بلکه کلاس تاریخ معاصر بود.

حبیبی اظهار کرد: به نظرم انوار انسانی پُر بود و هیچ بعد انسانی او خالی نبود به این جهت با همه مهربان بود، به همه خوش‌بین بود و به همه احترام می‌گذاشت و به هیچ وجه فخر نمی‌فروخت، و هیچ وقت خود را به رخ این و آن نمی‌کشید، و در هیچ مورد ادعا نداشت در حالی که در همه زمینه‌های فکری و علمی و هنری و ذوقی صاحب فضلیت والا بود. انوار به لحاظ علمی و فکری و اخلاقی و انسانی در سطح عالی و جامع و از نادره‌های روزگار خود بود.

 او با اشاره به این‌که انوار به صورت روش‌مند به فهرست‌نویسی، اشتغال داشت، افزود: فهرست‌ها برای او محل تجلی تمامی دانش‌ها و علوم بود. آنگونه که خود جامع‌الاطراف بود. او از سال ۱۳۴۳ تا ۱۳۵۸ تعداد ۱۰ جلد فهرست مجلد نسخ خطی را به چاپ رساند؛ ۳۰۸۲ نسخه فارسی در مجلدات ۱ تا ۶ و تعداد ۱۹۷۵ نسخ عربی در مجلدات ۷ تا ۱۰. به مدت ۲۰ سال مسئولیت مخزن نسخه‌های خطی را عهده‌دار بود.  

او خاطرنشان کرد: درست است که انوار استثنا بود اما او محصول دورانی است که چون ایشان خیلی‌ها هستند، خانلری، یوشیج، شهریار، سایه، معین، افشار، آریان‌پور، دانشور و دیگران. باید ببینیم شرایط و فضا چقدر در این موضوع نقش داشته، شرایط باروری چگونه بوده است و به عنوان معلم فضا را برای پرورش چنین آدم‌هایی آماده کنیم.

آریان‌پور هم با گریزی به خاطرات دوران کودکی و جوانی‌اش با عبدالله انوار گفت: نوع زندگی و نوع معاشرت همه از یک جنس بود و چیزی یه عنوان درون و بیرون نداشت.

صدوقی سها به تخصصی شدن علوم اشاره کرد و آن را طغیان علیه فلسفه خواند و گفت: بدبختی ما از همین‌جا شروع شد. آریان‌پور در کلاس درس می‌گفت: تاریخ رو به ترقی می‌گذارد فرهنگ رو به افول می‌رود، علم با فرهنگ رابطه معکوس دارد. در دنیای جدید دیگر افلاطون ندارید، دیگر عیسی مسیح ندارید. من هم عرض می‌کنم دیگر علی مرتضی و محمد مصطفی هم نداریم. اگر علم منتهی به بدبختی بشر نشود که می‌شود منجر به خوشبختی نمی‌شود. اهل علم و خود علم نباشند، جنایت جنگی پیش نمی‌آید. این چه علمی است؟ علمی که بدبختی و شقاوت و جنگ و جنابت است امیدوارم ور بیفتد. منکر فضایل علم نیستم اما نیاز به تفکر وجود دارد.

حبیبی او را انسانی پُر خواند که هیچ بعد انسانی او خالی نبود، به همه خوش‌بین بود، به همه احترام می‌گذاشت و فخر نمی‌فروخت.

انتهای پیام 

در این مراسم نجفقلی حبیبی، عضو هیئت علمی کتابخانه‌ ملی، حسن عشایری، پزشک و عصب‌شناس،  پوریا آریان‌پور، هنرمند هنرهای تجسمی و فرزند امیرحسین آریان‌پور، منوچهر صدوقی سها، استاد فلسفه، غلامرضا امیرخانی، عضو هیئت علمی کتابخانه ملی، احمد مسجدجامعی، وزیر اسبق فرهنگ و ارشاد اسلامی و فریبا افکاری، استاد دانشگاه درباره زندگی و شخصیت علمی عبدالله انوار سخن گفتند.

او افزود: چیزی که انوار را شاخص می‌کرد، حضورش در محافل مختلف، همایش‌ها و بزرگداشت‌ها بود. بی هیچ بخل و منتی به هر سوال وقت و بی وقت پاسخ می‌داد و حتی برای کسانی که نمی‌شناخت هم وقت می‌گذاشت. مادر گیتی همچون اویی نخواهد زایید.    

 او افزود: خصوصیت دیگر عبدالله انوار این است که در دبیرستان، دانشگاه در ایران و خارج نزد استادان واقعی و نه استادان عنوانی حضور پیدا می‌کند. خلیل ملکی و دکتر محمود صناعی از معلمان او در دبیرستان  و موسی عمید هم از استادانش  در دانشگاه بودند. خصوصیت دیگر داشتن دوستان اهل علم است مثلا آریان‌پور که با وجود آن که در مبانی فکری اختلاف ما زیاد بود به لحاظ اخلاقی کمال ارادت را به او دارم. داشتن چنین دوستانی بسیار در تربیت علمی موثر است. 

عشایری سپس توضیح داد چرا از دیدگاه عصب‌شناسی درباره او صحبت می‌کند. و افزود: سیستم پردازش اطلاعات فراتر از داده‌ها است، و یک جوهره وجودی دارد. استاد این جوهره را دست و نه در سطح بلکه در ژرفا مطالب را درک می‌کرد. 

احمد مسجدجامعی «عبدالله انوار» را محصول زمانه‌ای می‌خواند که علم ایدئولوژیک نبود.